Niška tvrđava

Niška tvrđava, smeštena na obali reke Nišave, u centru grada, predstavlja jedno od najlepših i najočuvanjih zdanja turske vojne arhitekture na srednjem Balkanu. Od strane Rimljana preko Vizantinaca, Slovena, Bugara i Srba rušena je i obnavljana više puta, da bi svoj konačni izgled dobila 1723. godine, kada su je podigli Turci na kraju svoje vladavine ovim prostorima. Za njenu izgradnju angažovano je preko 40 kamenorezaca iz Carigrada i oko 400 zidara iz Niša i okoline.

Izgrađena je na prostoru od preko 22 hektara, sa bedemima koji su dugački 2100 metara, zidinama visokim 8 m, prosečne širine 3 m. Sa spoljne strane Tvrđava je bila okružena rovom ispunjenim vodom, čiji je severni deo sačuvan i danas. Osim dobro očuvanih masivnih kamenih zidina i kapija, u Tvrđavi možete pogledati i brojne ostatke burne niške istorije:

Lapidarijum – zbirka nadgrobnih spomenika (I – IV vek) Zbirka je smeštena preko puta zgrade Istorijskog arhiva i sastoji se od 41 nadgrobnog spomenika pronađenih u Tvrđavi, ali i na području Jelašnice, Svrljiga i Knjaževca.

Antička ulica u blizini Lapidarijuma kao i ostaci rimskih termi levo od ulaznog platoa i ranovizantijske ulice u Tvrđavi (pored Bali-begove džamije) potiču iz perioda vladavine Rimljana i vizantijske obnove grada od V do VI veka.

Hamam, predivno tursko kupatilo predstavlja najstariji sačuvan objekat iz perioda turske vladavine na prostoru Niša i jedan je od retkih, u potpunosti očuvanih objekata ovog tipa. Kupatilo je izgrađeno uz Stambol kapiju 1498. godine kao zadužbina Mehmed bega. Sazidano je od opeke i kamena kao jednostruko tursko kupatilo, namenjeno ili samo ženskom ili samo muškom stanovništvu.

Arsenal, skladište oružja i municije koje se nalazi desno od ulaza kod Stambol kapije, korišćeno je, osim za skladištenje, i za popravku i izradu vojnih materijala. Prema turskom natpisu na ploči kod ulaznih vrata saznajemo da je arsenal izgrađen u vreme sultana Abdul Medžida 1857. godine. Od 1972. godine kada je restauriran ovaj prostor se koristi kao galerija.

Bali begova džamija, pominje se prvi put u popisnom turskom defteru iz 1521-1523. godine, kada je i nastala. Popisana je kao mesdžid (mala turska bogomolja bez minareta). Zadužbina je Bali bega iz Jedrena, visokog turskog činovnika. Danas se prostor džamije koristi kao umetnička galerija «Salon 77».

Barutane, vojni objekti predviđeni za smeštaj baruta i municije. Očuvano ih je 5, od kojih su 4 raspoređene duž severnog bedema, a jedna manja nalazi se u istočnom delu Tvrđave. Unutrašnji pravougaoni prostor ozidan je masivnim zidom, debljine preko 1 metra, koji je služio za smeštaj baruta i municije, dok je okolni uzani hodnik korišćen za vojnike u slučaju napada. Oni su, kroz 12 uzanih otvora u zidovima (puškarnice), mogli da pucaju i brane objekat. Barutane su izgrađene posle 1723. godine kada je završena izgradnja Tvrđave i jedini su objekti ove vrste sačuvani u Srbiji.

Spomenik knezu Milanu Obrenoviću i oslobodiocima Niša (1878. godine), nalazi se na levoj strani od glavne ulazne staze, na prostoru omeđenom stubovima povezanim lancima. Na vrhu ovih stubova postavljene su metalne kugle, koje su korišćene kao topovska đulad prilikom oslobođenja Niša. Ovaj spomenik u obliku puščanog metka izradio je italijanski majstor Vićenco Kaliterna (autor i čuvene niške Čairske česme) 1902. godine povodom 25 godina od oslobođenja Niša od Turaka i prve godišnjice smrti kneza Milana Obrenovića.

Zgrada zatvora, hapsana, sačuvana je u istočnom delu Tvrđave u kojem su bile smeštene administrativne i vojne zgrade. Zatvor je izgrađen 1860. godine i imao je i prostorije za mučenje. I posle oslobođenja od Turaka ova zgrada korišćena je za iste namene.

Zgrada Istorijskog arhiva, smeštena je u severozapadnom delu Tvrđave i jedini je vojni objekat izgrađen u Tvrđavi nakon oslobođenja od Turaka (1890. godine). Tokom narednih godina imala je različite namene: Kartografsko odeljenje srpske vojske, Prva podoficirska artiljerijska škola, bugarski zatvor tokom I svetskog rata, a od 1959. godine proglašena je spomenikom kulture i koristi se kao Istorijski arhiv. Po veličini i bogatstvu istorijske građe koju čuva odmah je iza Beogradskog arhiva.